قلم

فرهاد قربان‌زاده، فرهنگ‌نویس و از پژوهشگران گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با موضوع «کاربرد پیکره در ویرایش» و بهروز صفرزاده درباره «زبان فارسی و فضای مجازی» سخنرانی کردند.  ویرایش در جهت مفهوم زبان و معنا بسیار مهم است. از همه مهم‌تر آنکه برای ویرایش باید تجربه اندوخت. باید نخست این را بدانیم زبان تا چه اندازه در ویرایش حائز اهمیت است و کسانی که به ویرایش می‌پردازند باید چند زبان را بدانند. مهارت‌هایی مانند زبان‌‌شناسی، همواره به کار ویراستار می‌آید و کسانی که در زمینه ویرایش همیشه صاحب نظر بوده‌اند، همیشه بر  چند زبان تسلط داشتند. پیکره‌ها کاربردهای گوناگون دارند

مولف کتاب «درسنامه ویرایش» دوگانگی بین گفتار و نوشتار را از مشکلات زبان امروز دانست و گفت: ما هم اکنون یک بحث دوگونگی با زبان داریم. حالت گویش یک گونه از زبان است و حالت نوشتار یک طور دیگر. این ویژگی مختص به زبان عربی و فارسی است برعکس زبان انگلیسی که گفتار مطابق با نوشتار است. در فضای مجازی اغلب افراد آنچه می‌گویند می‌نویسند و این جو کاملا غلبه دارد و کاربر فارسی، زبان گفتاری را انتقال می‌دهد.

به اعتقاد صفرزاده ما برای نوشتن قاعده و اصول نداریم و اگر تفاوت‌ها زیاد شود کمابیش هرج و مرج به وجود می‌آید. مشکل اصلی این است که آموزش و پرورش ما آموزش درستی برای نگارش و تایپ ندارد. بیش از نود درصد افراد آموزش ندیده‌اند که تایپ کنند و جملات خود را مکتوب کنند.

وی در پایان به نقش آموزش و پرورش و فرهنگستان زبان و ادب فارسی در درست‌نویسی اشاره کرد و گفت: فرهنگستان به گفتاری‌نویسی توجه نمی‌کند و درخواستم این است این موضوع را جدی بگیرد. در غیر این صورت دریایی داریم در فضای مجازی که پر از زباله است. این جوان‌ها نه به گذشته توجه دارند و نه به فکر آینده هستند و معلوم نیست چه بلایی بر سر زبان فارسی می‌آورند. این انتقال اگر درست نشود فاجعه زبانی رخ می‌دهد.

نیلوفر شادمهری نویسنده خاطرات سفیر: کتاب ویراستار خیلی محترمی هم داشت که مرتب با من در تماس بود و می‌پرسید که جملات را کتابی کنیم یا نه؟ الفاظ را تغییر بدهیم یا نه؟ مثلا من برخی جاها در خاطراتم بعضی حروف را تکرار کرده‌ام، چون تنها شکل ساختاری که دیدم که می‌توانم با فضاسازی، لحن را در آن انتقال دهم، همین حالت بود. مثلا گاهی دوستم وقتی مرا صدا می‌زد، نمی‌گفت نیلوفر، برای شوخی می‌گفت: نیلوووووووو. و من دقیقا آن لحظات را با تعداد زیادی «واو» نوشتم، برای اینکه کسی که کتاب را می‌خواند، حس من در آن لحظات را درک کند. ویراستار پیشنهاد داد که این موارد را کمی اصلاح کنیم و من خواهش کردم که به همین صورت بماند و ایشان به متن دست نزد. در تماس‌هایی که با هم داشتیم به این خانم محترم گفتم که من به تمام مواردی که شما می‌گویید فکر کرده‌ام و به این نتیجه رسیدم که درست این است که بگذاریم متن و عبارات به همین صورت بماند. در غیراینصورت برای انتقال حسم در آن لحظه، باید در متن شکلک می‌گذاشتم، ولی وقتی ما چنین امکانی نداریم، باید به‌‌گونه‌ای دیگر فضا را انتقال دهیم و گفتم که اجازه بدهید این یک کتاب همینطور باقی بماند.

مترجمان و ویراستاران مبحثی مهم با عنوان واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی را باید به صورت جدی مد نظر قرار دهند. چرا که بخشی از بیان مفاهیم منوط به ترجمه و برگردان صحیح واژه‌ها و اصطلاحات است. مترجم و ویراستار نخست لازم است ساختمان انواع واژه و اصطلاح را بشناسد، سپس رابطه معنایی بین اجزای واژه و اصطلاح را تشخیص دهد و در مرحله آخر معنای دقیق نهایی را استخراج و اعلام کند. 

در مسیر شناسایی، درک مفهوم و انتقال معنا، ویراستار و مترجم باید به ابزارهای زبانی متفاوتی مسلح شوند؛ که اصول و شیوه‌های گرده‌برداری، واژه‌سازی و اصلاح‌سازی، اصول و روش‌های اختصار سازی و انواع رابطه‌های معنایی از جمله این ابزارهای زبانی هستند. درک دقیق این ابزارها به مترجم و ویراستار کمک می‌کند تا هرچه دقیق‌تر و رساتر مفاهیم را در یک حوزه علمی خاص از زبان مبدا به زبان مقصد منتقل کند

کار ویراستار ترجمه بررسی کیفیت ترجمه است. برای اینکه یک ویراستار بتواند در حوزه ترجمه کار کند، باید فرایند ترجمه را بشناسد تا به درک درستی از ویرایش ترجمه برسد. باید این را در نظر داشت که آموزش ویرایش ترجمه، عملا از آموزش ترجمه جدا نیست. مهارت‌های ویرایشی با آموزش و متعاقب آن با افزایش آگاهی ارتقا می‌یابد؛ اما آموزش، به‌تنهایی، تولید مهارت نمی‌کند.

آموزش ویرایش ترجمه در حال حاضر نسبت به دیگر آموزش‌های ویرایشی جایگاه پایینی دارد و با موانعی روبه‌روست. این موانع رفع نمی‌شود، مگر با بهبود وضعیت زبان‌آموزی ویراستاران؛ درحقیقت، به ویراستارانی نیاز است که مترجم نیز باشند.

 برای کتاب‌هایی که شاید خیلی از نکات ویرایش در آن رعایت نمی‌شود، نثر محاوره کتابی در هم آمیخته شده دارد و متن بی محتوایی که در مجموعه قرار  داده شده حس کلی را به مخاطب منتقل کند، کنار یک عکس است و حتی برای آن زحمت کشیده نشده است. می‌بینیم که در نمایشگاه برای آن کتاب صف تشکیل می‌شود و محوطه غرفه گنجایش آن را ندارد و آن را به حیاط نمایشگاه می‌برند.

وی درباره آثاری که از شاعران به صورت متعدد منتشر و در مکان‌هایی مانند نمایشگاه کتاب تهران در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد، گفت: این وضعیت را معمولا در ویرایش آثار یا در مجموعه گلچین‌هایی که از نمونه شعر و نثر تهیه می‌شود می‌توان دید. در گذشته افراد منصفی که بار دوم یا سوم اثری را ویرایش می‌کردند صریحاً بر فضل تقدم نخستین ویراستار تصریح می‌کردند و حتی نام او را پیش از نام خود، به عنوان ویراستار روی جلد کتاب در مقدمه می کردند. مثلاً مرحوم محمدتقی مدرس رضوی وقتی کتاب «المعجم» شمس قیس رازی را در سال 1335 مجدداً تصحیح کرد بیشتر اعتبار کار را به علامه محمد قزوینی نسبت داد. متأسفانه در دهه‌های اخیر دیده می شود که بعضی از کسانی که شیفته چاپ نام خود با عنوان «ویراستار» یا به «کوشش» هستند بدون اذعان صریح یا بی‌هیچ اشاره‌ای کار ویرایش شده دیگری را عملا اساس قرار می‌دهند.  برای مثال چندی قبل چاپ جدیدی از «حدیقه الحقیقه» منتشر شد که با چاپ مرحوم مدرس رضوی عینا مطاقبت می‌کرد. در برخی موارد نیز کتاب دزدی به این شکل است مقدمه‌ای بسیار مفصل و اغلب پرحشو و زوائد و مقداری حواشی بسیار ابتدایی و گاه در حد توضیح واضحات به کار می‌افزایند تا کار خود را موجه جلوه دهند.

احمد سمیعی گیلانی: متاسفانه ویراستاری با مشکلات زیادی روبه‌رو است که یکی از عمده‌ترین آنها نداشتن ساختار در بسیاری از متن‌ها و مقالات است. بارها پیش آمده مقالاتی که توسط اساتید و دانشجویان به دستم می‌رسد به دلیل نداشتن ساختار مناسب، مردود می‌شود. من بارها با مقالاتی مواجه شده‌ام که محتوا و فکر تازه‌ای داشته اما از ساختار مناسب برخوردار نبوده است. مقالاتی که ساختار مناسبی ندارند مثل این می‌ماند که ساختمانی خوب باشد اما به جای اتاق‌ها، آشپزخانه قرار گرفته باشد. یکی از دوستان فرهنگستان مقاله‌ای به من داد که از محتوا و زبان خوبی برخوردار بود اما به لحاظ ساختار، مناسب نبود و زمانی که من آن را ویرایش کردم از حجم آن کاسته شد. اما نویسنده آن تصور کرد که من متن را تغییر داده‌ام و تعصب به خرج داد. ویراستار نقش بسیار مهمی دارد و در واقع ویراستار باید نویسنده پرور باشد. ویراستار در کاری که می‌کند، باید متخصص باشد.

این استاد پیشکسوت با اشاره به مهارت اسماعیل سعادت در ویراستاری عنوان کرد: او در ترجمه و ویرایش آثار فلسفی بسیار منحصر به فرد است. همچنین یکی از مهم‌ترین مسایلی که ویراستاران نباید از آن غافل باشند، اخلاق در ویراستاری است. ویراستار باید فروتن و همواره در حال یادگیری و آموختن باشد.

استاد سمیعی گیلانی در مورد ویراستاری به نکته‌‌های بسیاری اشاره کرد اما به تنها موضوعی که اشاره نداشت، فرهنگ‌نامه کودک و نوجوان بود. من کارم را از پیک و فرهنگ‌نامه شروع کردم و به سرویراستاری رسیدم و همه مقالات را از لحاظ ساختار و محتوا تصحیح می‌کنم. در آن زمانی که کار پیک را انجام دادم، پیک‌ها در زمینه آموزش کودکان به صورت غیررسمی فعالیت می‌کردند. مشکلات در ویراستاری عدیده است و ما مقاله‌هایی که به دستمان می‌رسد را ویرایش کرده و به فرهنگ‌نامه اضافه ‌کردیم.

من مطمئن هستم که ویراستاران فرهنگ‌نامه کودک و نوجوان را ندیده، نخوانده و درباره آن چیزی نمی‌دانند. فرهنگ‌نامه اثر خوبی است که طی 30 سال منتشر شده است. من در کتاب «ویرایش، گفتگو با ویراستاران» شرحی از زندگی خود را آوردم و همچنین در مورد پیک‌ها صحبت کردم چون من از اندک کسانی هستم که امروز می‌تواند درباره موضوع پیک‌ها صحبت کند.

 استاد اسماعیل سعادت از جمله شخصیت‌هایی است که به تاریخ ویراستاری هویت بخشیده و اگر تاریخ ویراستاری را بدون او درنظر بگیریم، ناقص خواهد بود. بسیار خوشحال هستیم که در این کتاب توانسته‌ایم با پیشکسوتان ویرایش گفتگو کنیم و تاریخ ویرایش را از زبان آنها منتشر کنیم زیرا زمانی که این پیشکسوتان نباشند، تاریخ به صورت جعلی نوشته می‌شود.

او در ادامه یادرآور شد: در کنار رعایت استانداردهای لازم برای طراحی جلد کتاب مدیران هنری در واحدهای انتشاراتی باید با دنیای نشر و سازمان‌های نشر جهانی آشنایی داشته باشند و بدانند که برای تدوین یک کتاب خوب، لازم است که ویراستار، مدیر فروش، نسخه پرداز، طراح جلد کتاب و مدیر هنری با یکدیگر تعامل مناسب داشته باشند.